U Srpskoj pravoslavnoj tradiciji današnji dan posvećen je Svetom Irineju, episkopu lionskom, jednom od najznačajnijih otaca i učitelja Crkve druge polovine II veka. Njegov lik izrasta na raskršću burnog vremena: s jedne strane širenje mladog hrišćanstva, s druge strane talas učenja koja su pretila da ga izobliče.
Zato se njegovo delo često upoređuje sa pozicijom svetog Atanasija Velikog u IV veku—Irinej je nepokolebljivo stajao protiv gnosticizma, kao što je Atanasije stajao protiv arijanizma. Obojica su prepoznata kao čuvari čistog, apostolskog učenja.
Rođen u Smirni u Maloj Aziji, Irinej je od mladosti sticao široko obrazovanje u helenskoj kulturi—grčka poezija, filozofija i nauke nisu mu bile strane. Ipak, svetovna učenost nije zavela njegovu savest: kad je čuo za hrišćansku mudrost, otkrio je znanje koje ne samo da hrani razum nego preobražava život. Presudno je što je njegov učitelj bio sveti Polikarp, episkop smirnski i učenik svetog Jovana Bogoslova. Preko Polikarpa, Irinej je primio živo svedočanstvo apostolskog predanja, ne kao teoriju nego kao iskustvo crkvenog života.
- Zbog vrlinskog života i trezvene učenosti, Irinej je rukopoložen za prezvitera i poslat u Galiju da propoveda. Tamo je u Lionu zatekao živi, ali progonima izložen crkveni život pod upravom episkopa svetog Potina, koji će kasnije posvedočiti veru mučeništvom. Irinej se pokazao kao pouzdan saradnik: u vreme pojačanih gonjenja poslat je u Rim sa poslanicom ispovednika episkopu Eleuteriju, čuvajući jedinstvo sa starim sedesom Rima. Po povratku, posle Potinovog stradanja, preuzeo je lionski presto i mudro vodio pastvu.
Njegov arhipastirski rad obeležavaju dve paralelne borbe. S jedne strane, istrajna, smirena izdržljivost pred pritiscima idolopoklonika; s druge, teološka borba protiv jeresi koje su razdirale jedinstvo i zamagljivale lice istine. Irinej je bio i propovednik i pisac: održavao je veze sa crkvama Rima i Male Azije, šaljući poslanice kojima je učvršćivao veru i mir. Nije se zadržavao na lokalnim pitanjima; njegov pogled je bio svecrkveni.
Najpoznatije delo svetog Irineja je petoknjižje „Protiv jeresi“ (tačnije: „Izobličenje i opovrženje lažnonazvanoga znanja“). Počeo ga je pisati na molbu prijatelja kako bi raskrinkao valentinovce, jednu od grana gnosticizma koja se širila od Rima do Galije. U tom spisu Irinej radi na dva fronta: najpre tačno opisuje protivničko učenje (da se ne ratuje sa karikaturom), a zatim pozitivno izlaže veru Crkve, pokazujući kontinuitet od apostola do tadašnjih episkopa. Time je dao klasičan model pravoslavne apologije: ne samo pobijanje, nego svedočenje punine istine.
- Središnja misao Irinejevog bogoslovlja jeste živa svest da u Crkvi prebiva Duh Sveti. Zbog stalnog delanja Duha Božjeg, Crkva je „kao duša telu“—On je pokreće, upravlja i oživljava. Otuda proističe i njegova snažna odbrana apostolskog prejemstva: ono nije administrativna loza, nego vidljivi tok iste Harizme. Po apostolskom predanju, sačuvanom u neprekinutom nizu episkopa, Crkva širom sveta—u Germaniji, Španiji, Galiji, na Istoku, u Egiptu i Libiji—„podjednako veruje, propoveda i uči“. Kao što je sunce jedno i isto za sve, tako i propoved istine jednako obasjava sve zajednice. Ovaj uvid je bio smrtonosno oružje protiv gnostičke tvrdnje o tajnom, elitnom znanju: istina se ne krije u zatvorenim krugovima, nego se daje čitavoj Crkvi.
Irinejeva učiteljstva nisu ostala na papiru. Njegova reč izvela je mnoge iz idolopoklonstva, druge sačuvala od jeretičkih zabluda, treće osnažila za mučeništvo. Na kraju, i sam je posvedočio do kraja: u vreme cara Severa, postradao je sečenjem glave, primivši venac svedočanstva. Tako se zaokružuje život onoga ko je verovao da je istina najpre život, pa tek onda nauka.
U Irinejevom iskustvu susreću se tri ose: Predanje, Jedinstvo i Duh. Predanje nije prošlost, nego struja života od apostola do danas; Jedinstvo nije prosta organizacija, nego harmonija verovanja i bogosluženja širom vaseljene; Duh nije apstraktno nadahnuće, nego delatna sila koja čuva Crkvu od zablude i vodi je u svu istinu. Otuda i današnja pobožna praksa vernika: molitva, paljenje sveće, učestvovanje u Liturgiji—ne kao običaji, nego kao učestvovanje u istom onom toku života koji je Irinej branio perom i krvlju.
Sećanje na Svetog Irineja podseća da čistota vere ne znači krutost, već vernost punini Evanđelja. Nasleđe koje nam ostavlja jeste hrabrost da se laž nazove laži, ali i blagost koja prima čoveka. U tome je i poziv današnjeg dana: da se u svetlosti Duha Svetoga sačuva jedinstvo Crkve, vernost apostolskom predanju i ljubav prema istini koja spasava
